Instalacja elektryczna jest czymś tak wyjątkowo prostym i oczywistym, że w trakcie projektowania domu i jego budowy nie warto sobie głowy nią zawracać. Dopiero, gdy będą ściany, a za tydzień mają przyjść tynkarze, trzeba o niej pomyśleć. Może ją zrobić każdy, pan Janek z sąsiedztwa, albo pan Jurek znajomy wujka. Każdy się na niej zna. Wystarczy umówić się na koszt jednego punktu i „fachowiec” zrobi wszystko. Tanio i szybko. I instalacja będzie działała. Jak? Tym zajmie się straż pożarna i ewentualnie prokurator. Na początku jest jednak doskonale.

Domowa instalacja elektryczna jest jedną z najważniejszych, gdyż niemal wszystko od niej zależy. Bez prądu nie ma wody, telewizji, telefonu. Nie działa sprzęt gospodarstwa domowego. Piec kondensacyjny nie da ciepła. Elektryka stanowi system nerwowy budynku. Bez niej cofamy się do połowy XIX wieku. Warto uświadomić sobie, że instalacja zrobiona przez pana Janka jest, od nowości, stuletnim reliktem. W każdym pomieszczeniu po jednej lampie z wyłącznikiem przy drzwiach. Dwa gniazda też wystarczą, w końcu zawsze korzystało się z przedłużaczy i rozgałęziaczy. Ale nie tylko na funkcjonalności można zaoszczędzić, także na bezpieczeństwie. Bezpieczniki też kosztują. Wystarczą dwa, może trzy. Gorzej, gdy woda na „siłę”, wtedy trzeba dodać jeszcze jeden - trójfazowy. Wyłącznika różnicowoprądowego to lepiej wcale nie zakładać, gdyż on ciągle wyłącza instalację, a poza tym, nie bardzo wiadomo jak go przyłączyć. Wiadomo, że łatwiej i szybciej kładzie się instalację cieńszymi przewodami. A taniej, gdy wykorzysta się do tego celu przewody, które panu Jankowi pozostały po poprzednich instalacjach.

Planowanie instalacji

Instalacja elektryczna powinna być dostosowana do potrzeb przyszłych mieszkańców. Przezorna instalacja powinna przewidywać także przyszłe potrzeby. Przed udaniem się do projektanta elektryka, który sprawi, że będzie ona bezpieczna i bezawaryjna, należy dokładnie przemyśleć jej funkcjonalność. A ta zależy od aranżacji wnętrz, upodobań mieszkańców, wieku lokatorów i zmieniających się z czasem potrzeb. Na to potrzeba wyobraźni, można też skorzystać z gotowych wzorców lub poradzić się fachowców.

Oświetlenie

Zanim kupi się lampy, warto zastanowić się na funkcjami, które będzie spełniać oświetlenie, a następnie dostosować instalację i lampy do potrzeb. Oświetlenie musi zapewniać komunikację po zmierzchu. Niezbyt silne lampy powinny w miarę równomiernie oświetlać wszystkie drogi komunikacyjne i pomieszczenia, z których korzysta się do późna, np. bawialnię i kuchnię. Oświetlenie komunikacyjne powinno być łatwo załączane z każdego wejścia do danej strefy. Np. przy każdych drzwiach prowadzących do holu. Same lampy powinny być tak dobrane, aby nie powodowały olśnienia. Światło powinno być dyskretne.

Inne rodzaje oświetlenia wynikają ze specyfiki danego pomieszczenia. Dla przykładu omówimy kilka pomieszczeń. Zaraz po wejściu do domu znajduje się hol. Oczywiście, najważniejsze w nim jest oświetlenie komunikacyjne. W zależności od kształtu i wielkości może być załączane samoczynnie czujką ruchu (działającą tylko po zmierzchu) lub przełącznikami. Oprócz tego potrzebne są silniejsze lampy zainstalowane w pobliżu lustra. Umożliwiają poprawienia makijażu, krawata, sprawdzenie wyglądu tuż przed wyjściem.

Trzecią grupą lamp jest oświetlenie dekoracyjne, wydobywające jakiś szczegół wyposażenia, jakiś element architektoniczny lub dekoracyjny, np. obraz. Łączniki tych lamp powinny się znajdować w sensownych miejscach, jeden przy lustrze, drugi przy drzwiach prowadzących do wnętrza domu. Miejscem, w którym spędza się wiele czasu jest kuchnia. Tutaj też potrzebne jest oświetlenie komunikacyjne. W trakcie przygotowywania potraw konieczne jest drugie, silniejsze ogólne oświetlenie całości, zapewniające szybką orientację w całej kuchni. Oświetlenie robocze musi dobrze oświetlać blaty i kuchenkę. Nie może zniekształcać barw ani wywoływać efektu stroboskopowego. Zwykle znajduje się pod szafkami. Same szafki też często są podświetlane, zwłaszcza, jeśli są to witryny. Dla dekoracji można dodać oświetlenie nadszafkowe np. gzymsu. Przy wejściu do kuchni powinno dać się załączyć oświetlenie komunikacyjne i wyłączyć wszystkie lampy. Pozostałe łączniki powinny znajdować się w pobliżu lamp.

Kolejnym pomieszczeniem wymagającym uwagi jest bawialnia, gdzie koncentruje się życie rodzinne i towarzyskie. Tam spędza się długie wieczory rodzinne i przyjmuje przyjaciół. Tutaj oświetlenie ogólne spełnia równocześnie funkcję oświetlenia komunikacyjnego. Dobrze by było, gdyby dało się je ściemniać, dostosowując do chwilowych potrzeb. Stosunkowo silne lampy mogą rzęsiście oświetlać pokój w czasie sprzątania, a wieczorem stwarzać atmosferę intymnego ciepła.

Oświetlenie stołu też powinno być regulowane, aby lepiej eksponować podawane potrawy i spokojnie odpoczywać przy kawie. W kąciku wypoczynkowym znajdzie się lampa do czytania. Delikatna lampka telewizyjna zmniejsza zmęczenie oczu oglądających film. Oświetlenie dekoracyjne kominka też dodaje uroku. A jeśli ktoś z domowników coś kolekcjonuje, to smuga z reflektorka może wydobyć z półmroku najnowszy eksponat.

Nie wszystkie opisane funkcje będą każdemu potrzebne. Jeśli wcześniej zastanowimy się nad tym, to później łatwiej będzie architektowi. Sami zadbajmy, aby dało się je wygodnie obsługiwać. Łączniki powinny być łatwo dostępne. Najlepiej, gdy znajdują się przy drogach komunikacyjnych, w pobliżu wejść. Niezależnie od ilości wejść, przy każdym powinny znaleźć się odpowiednie wyłączniki, względnie ściemniacze.

Nieco inne funkcje spełnia oświetlenie w sypialni. Z wyjątkiem ogólnego, które zawsze służy do tego samego celu. I tak jak w sypialni, warto je móc ściemniać. Potrzebne są jeszcze lampki nocne i ewentualnie oświetlenie toaletki oraz telewizyjne. Najlepiej, gdy wchodząc, da się załączyć przynajmniej ogólne, a wychodząc, wszystko. To bardzo wygodne. Natomiast przy łóżku należy umieścić przyciski pozwalające na regulację oświetlenia ogólnego, załączanie lampek nocnych i wyłączanie wszystkiego.

Żaluzje

W przypadku żaluzji wzgl. rolet decyzję podejmuje się całościowo. Albo ich nie będzie albo będą wszędzie. Do rozważenia pozostaje kwestia, gdzie umieścić przełączniki. Czy tradycyjne w pobliżu każdego okna, czy wygodniej przy wejściu do każdego pomieszczenia? A może przy wejściu umieścić sterownik nadrzędny, jednocześnie uruchamiający wszystkie, a w pobliżu okien indywidualne?

Zastosowanie grupowych i centralnych sterowników do żaluzji ułatwia ich opuszczanie przed wyjazdem lub samoczynne opuszczanie zapobiegające nadmiernemu nagrzewaniu wnętrza w lecie. Kaskadowe połączenie żaluzji pozwala na ich sterowanie za pośrednictwem jednego czujnika zmierzchowego, zegara sterowniczego lub czujnika alarmowego (na rysunku oznaczony jak „A”). Centralne sterowanie (ręczne, czasowe, powiązane z alarmem) realizowane jest za pomocą przełącznika centralnego („C”), a każde z okien, całkowicie z osobna za pośrednictwem indywidualnych przełączników („I”). Układ połączenia kaskadowego napędów żaluzjowych na napięcie 230 V AC przedstawiony jest na rys. 1.

Nieco inaczej wygląda plan połączeń napędów prądu stałego. Jeśli na etapie układania instalacji nie wiadomo jakie napędy zostaną zastosowane należy wykonać uniwersalną instalację na bazie pokazanych planów. Konieczne jest jedynie przewidzenie miejsca na transformatory z prostownikami, które zostaną wykorzystane do zasilania instalacji. Na rys. 2 przedstawiony jest analogiczny plan połączeń napędów na prąd stały, np. 24 V DC.

Ze względu na moc silników, konieczne jest przewidzenie miejsc na kilka zasilaczy. Jak widać z porównania planów możliwe jest wykonanie przezornej instalacji, bez narażanie się na zwiększone koszty na etapie układania instalacji i przy późniejszych przeróbkach. W przypadku tworzenie grup zawsze działających jednocześnie, możliwe jest wykonywanie połączeń także w oparciu o ten sam układ przewodów. Analogicznie należy też tworzyć instalację prądu przemiennego zasilaną za pośrednictwem kilku wyłączników różnicowoprądowych.

Ogrzewanie

Regulacja temperatury w pomieszczeniu jest niezależna od wykorzystywanego czynnika cieplnego, jak też rodzaju grzejników. Jedynie sterowanie źródłami ciepła wyposażonymi w wentylatory stanowi większe wyzwanie (konieczne jest jednoczesne sterowanie zaworami i biegami wentylatora). Jednak do tego potrzebne są specjalne elektroniczne regulatory dostosowujące wydatek ciepła do zarejestrowanej różnicy temperatur. Termostat utrzymuje, w pewnych granicach, stabilną temperaturę w pomieszczeniu. Dlatego w każdym pokoju należy zainstalować oddzielny regulator. Tylko w ten sposób da się uniknąć niepotrzebnego przegrzewania jednych pomieszczeń, gdy w innych jest chłodno. A jeśli termostat jest wyposażony w zegar sterowniczy, to temperatura może zmieniać się w cyklu dobowym lub tygodniowym.

Bardzo ważny jest wybór miejsca montażu termostatu. Powinien znajdować się w miejscu, w którym panuje średnia temperatura. Z tego wynika, że musi być oddalony od wszelkich źródeł ciepła i zimna, tj. kaloryferów, promienników, kratek wentylacyjnych itp. Nie może także znajdować się w miejscu silnie nagrzewanym przez słońce, ani na ścianie zewnętrznej. Dobrze, aby znajdował się w połowie wysokości pomieszczenia, gdzie cyrkulujące powietrze osiąga średnią wartość. Najczęściej montuje się je naprzeciw ściany z oknami, w pobliżu wyłącznika oświetlenia. Oczywiście na ścianie wewnętrznej. Same napędy zaworów (jeśli jest to ogrzewanie wodne) montuje się na zaworach termostatycznych znajdujących się w rozdzielaczach lub na samych grzejnikach. Ogrzewanie elektryczne załącza się za pośrednictwem przekaźników znajdujących się w rozdzielnicach.

Gniazda wtyczkowe

Tych jest zawsze zbyt mało. Przed zamieszkaniem wydaje się, że wystarczy kilka. A wkrótce po wprowadzeniu się zaczyna brakować. Dlatego gniazd musi być dużo. Nie musi to wcale oznaczać wielkich kosztów. Wstępnie można zamontować puszki podtynkowe i doprowadzić do nich przewody. W miejscach przewidzianych jedynie na wszelki wypadek, zostawia się pętle nierozciętego przewodu, a następnie zamyka się puszkę i zamalowuje. Na planach koniecznie trzeba dokładnie oznaczyć miejsca tych puszek. Na tym samym etapie warto podzielić gniazda wtyczkowe w zależności od ich przeznaczenia.

Norma nakłada obowiązek oddzielnego zasilania odbiorników o mocy powyżej 2 kW, a rozsądek na oddzielenie gniazd szczególnie ważnych od pozostałych. W oddzielną instalację zaopatruje się gniazda służące do zasilania lodówek i zamrażarek. Nie powinny być narażone na ew. awarie. Gniazda znajdujące się w pomieszczeniach mokrych (i na zewnątrz domu) powinny być wyłączane. Zwłaszcza, gdy w domu są dzieci przejawiające zamiłowania techniczne. Kolejną grupą są gniazda przeznaczone do zasilania czułego sprzętu elektrycznego. Pozostają jeszcze obwody gniazd zwykłego przeznaczenie oraz gniazda siłowe.

Projektowanie

Dopiero po dokładnym rozpoznaniu potrzeb można przystąpić do projektowania instalacji. Każdy projektant i elektryk wie, jak prowadzić instalację. Pionowymi i poziomymi pasami znajdującymi się w pobliżu sufitu i podłogi oraz wzdłuż krawędzi otworów. W kuchniach, pralniach i pomieszczeniach gospodarczych dopuszczalne jest prowadzenie instalacji nieco powyżej blatów roboczych. Natomiast całkowicie niedopuszczalne jest ukośne prowadzenie przewodów. Ani na ścianach, ani na suficie. Wszystkie trasy powinny układać się w sieć krzyżujących się pod kątem prostym linii.

Instalację oświetleniową prowadzi się przewodami o przekroju 1,5 mm². Do gniazd używa się przewodów 2,5 mm². Każdy przewód ma żyły o specyficznym kodzie barw. W zależności od zastosowania (w obwodach jednofazowych) należy używać przewodów z trzema (lub więcej) żyłami (czarną lub brązową, niebieską i zielono-żółtą). Kolor niebieski jest zarezerwowany wyłącznie dla przewodu neutralnego, a zielonożółty ochronnego. Czarne i brązowe żyły służą do przekazywania potencjału 230 V. Niedopuszczalne jest inne wykorzystanie przewodów, gdyż grozi porażeniem.

Wszystkie obwody muszą być zabezpieczone przed przeciążeniem, prądem zwarciowym i upływowym. Ochrona przepięciowa zależy od rodzaju budynku i jego usytuowania. Choć wiadomo, że obwody oświetleniowe powinny być zabezpieczane wyłącznikami nadmiarowymi 10 A, a gniazdowe 16 A, to jednak doborem zabezpieczeń powinien zająć się uprawniony projektant. Także ilości lamp, a zwłaszcza gniazd znajdujących się w jednym obwodzie należy ograniczać, gdyż stale rośnie ilość urządzeń zasilanych elektrycznie.

Przy podziale na obwody należy brać pod uwagę także te gniazda, których jeszcze nie ma, ale są dla nich przezornie zamontowane puszki. Oczywiście wszystkie obwody elektryczne muszą być chronione wyłącznikami różnicowoprądowymi. Warto zastosować ich kilka, aby drobna awaria nie pozbawiała całego domu elektryczności.

Wiele osób zastanawia się, w jaki sposób prowadzić przewody. Pod tynkiem, w tynku czy w rurach albo kanałach. Gdy cała instalacja jest bardzo przezornie przemyślana, to można wybrać rozwiązanie najtańsze. Należy jednak liczyć się z tym, że instalacja puszczona w tynku nie będzie mogła być modernizowana, bez rozkuwania ścian (chyba, że za pomocą instalacji radiowej). Każda zmiana przeznaczenia może wymagać dołożenia kolejnych żył. Na przykład zamiana wyłącznika na świecznikowy, zmiana ściemnianych źródeł światła, zmiana funkcji łącznika. Aby uniknąć przyszłych kłopotów lepiej jest wykonać instalację w rurkach lub kanałach. Wtedy zawsze będzie można dociągnąć dodatkowe przewody lub zmienić ich trasy. A modernizacja instalacji nie musi się wiązać z rozkuwaniem ścian.

Dodatkowy koszt związany z przezornym wykonaniem instalacji jest pomijalnie mały w porównaniu z nakładami na późniejsze przeróbki. Jednak nie można jednoznacznie stwierdzić, że każda modernizacja wymaga rujnowania domu. Przykładem niech będzie przerobienie prostej instalacji składającej się z dwóch przełączników schodowych i jednej lampy na układ dwóch lamp, jednej ściemnianej z dwóch miejsc, a drugiej załączanej z jednego (rys. 3 i 4). Zakładam, że układ przewodów ani ilość puszek nie zmienią się. Zmiany polegać będą jedynie na zmianie połączeń przewodów w puszkach oraz zastąpieniu przełączników schodowych innymi urządzeniami. Pierwotny układ połączeń pokazany jest na rys. 3.

Aby zmienić funkcjonalność należy najpierw oznaczyć końcówki przewodów (najłatwiej jest tego dokonać, gdy cały istniejący układ znajduje się pod napięciem i poprawnie funkcjonuje). Następne, po odłączeniu napięcia, zdemontować przełączniki i przyłączyć dwuklawiszowy wyłącznik z jednym stykiem monostabilnym, a drugim bistabilnym) oraz dwukanałowy ściemniacz podtynkowy. W pokazanej na rys. 4 prawej puszce należy zmontować wyłącznik. Styk monostabilny zostanie przyłączony do dodatkowego wejścia sterowniczego ściemniacza, a styk bistabilny bezpośrednio do jednej z lamp (tu: dolnej). Oczywiście zacisk wspólny musi być przyłączony do przewodu fazowego. Zamontowany w drugiej z puszek posiada trzy zaciski: fazowy (koniecznie ta sama faza, z której korzysta wspomniany łącznik), odejście do lampy ściemnianej oraz dodatkowe wejście sterownicze (na które podawane jest napięcie za pośrednictwem przycisku monostabilnego).

Taki układ połączeń pozwala na załączanie i ściemnianie jednej z lamp (na rysunku: górna) z dwóch miejsc, tzn. za pomocą samego ściemniacza jak i przycisku monostabilnego. Druga może być wyłącznie za- i wyłączana z jednego miejsca. Bardzo ważne jest sprawdzenie, czy na zacisku zasilającym oraz zacisku dodatkowym pojawia się ta sama faza gdyż w przypadku różnicy potencjałów urządzenie ulegnie zniszczeniu. Pamiętać należy także, że po takiej zmianie, z powodu braku PE, można będzie korzystać wyłącznie z lamp posiadających drugą klasę izolacji. Innym sposobem jest zamontowanie urządzeń bezprzewodowych. Są one droższe, ale są znacznie bardziej elastyczne. Pozwalają na szybkie i proste dokonywanie zmian funkcjonalnych.

Do wykonywania prac przy instalacji elektrycznej należy mieć uprawnienie SEP potwierdzające posiadaną wiedzę. Tylko wtedy można być pewnym bezpieczeństwa.

Dokumentacja

Każda zmiana w instalacji powinna zostać udokumentowana. Najczęściej wykonuje się dokumentację powykonawczą. Należy umieścić w niej plany połączeń, trasy przewodów i miejsca wbudowania urządzeń. Dzięki temu, za kilka lat, będzie można łatwo zlokalizować ew. awarię oraz okresowo kontrolować stan połączeń.

AD